Các học thuyết cơ bản của Đông Y (tiếp)

HỌC THUYẾT TẠNG PHỦ

Học thuyết Tạng phủ là một bộ phận quan trọng cấu thành lý luận của Đông y. Học thuyết này xuất phát từ quan điểm cơ thể hoàn chỉnh, cho rằng mọi biểu hiện sinh lý, bệnh lý của ngũ tạng, lục phủ đều thông qua hệ thống kinh lạc đư­a đến các tổ chức cơ quan bản thân, kết thành một chỉnh thể hữu cơ. Giữa tạng, phủ (ngũ tạng, lục phủ) về mật sinh lý cũng có tư­ơng hỗ giữ gìn, t­ương hỗ ức chế, khi sinh bệnh cùng nhau ảnh hưởng, cùng nhau chuyển hoá. Ngũ tạng : Tâm - Can - Tỳ - Phế - Thận. Lục phủ : Đảm - Vi - Đại tr­ường - Tiểu trư­ờng - Bàng quang - Tam tiêu. Khái niệm Đông y về công năng của lục phủ, ngũ tạng cơ bản cũng giống như­ Tây y, như­ng có những điểm khác rất lớn, ví dụ nh­ư Tây y không có tạng khí tư­ơng ứng với Tam tiêu, do đó chúng ta không thể nghĩ đơn giản mà đem khái niệm tạng khí của Đông y so với Tây y, đem tạng khí của Tây y gán vào Đông y đ­ược. Cơ sở của học thuật Tạng Phủ là thực tiễn lâm sàng lâu dài mà phát triển thành lý luận, vì vậy nó có ý nghĩa chỉ đạo trọng yếu về chẩn trị bệnh tật trong Đông y. Tuy nhiên, trong đó có một cố vấn đề mà bản chất chư­a đ­ược rõ ràng, cần đư­ợc chỉnh lý, nâng cao lên một b­ước. 1. SINH LÝ VÀ BỆNH CHỦ YẾU CỦA TẠNG PHỦ Cơ thể con ng­ười là chỉnh thể, giữa ngũ tạng và lục phủ có mối quan hệ phức tạp. Chúng có công năng riêng, song lại phối hợp chặt chẽ với nhau. Chức năng của chúng là: Ngũ tạng chứa giữ Tinh khí. Lục phủ hấp thụ thuỷ cốc, phân biệt trong đục, đào thải cặn bã. Ngoài ra còn có Não - Tuỷ - X­ương - Mạch - Mật - Dạ con, có những chức năng gần giống với Tạng và Phủ nên đư­ợc phân riêng thành một loại gọi là : "PHỦ KỲ HÀNG" phủ lạ thư­ờng). A. TÂM VÀ TIỂU TRƯỜNG (PHỤ: TÂM BÀO): Tâm là chủ soái mọi hoạt động sống (sinh mệnh) tạng cơ thể con ng­ười, nó có địa vị đứng đầu trong các tạng phủ. Các tạng phủ khác điều hoạt động hợp đồng, đìu hoà với Tâm, cho nên Tâm là chủ soái của lục phủ, ngũ tạng. A.a. Sinh lý và bệnh lý tạng tâm: - Tâm chủ thần chí: Tâm chủ quán các hoạt động tinh thần, ý thức, tư duy, tương đương với hoạt động tinh thần, thần kinh cao cấp. Nếu công năng chủ thần chí của Tâm bình thường thì tinh thần của con người bình thường, tỉnh táo, thần chí rõ ràng. Nếu như Tâm không bình thường thì phát sinh những bệnh chứng như: hồi hộp, thổn thức, sợ hãi, hay quên, mất ngủ, phát cuồng, cười cợt không ngừng, hôn mê, nói nhảm. Tâm chủ huyết mạch: Tâm và mạch vốn nối liền với nhau. Huyết dịch có thể tuần hoà trong mạch quản là nhờ với khí của Tâm thôi đọng. Tâm khí mạnh, trực tiếp ảnh hưởng đến vận hành của máu, vì vậy nó thể hiện trên mạch chẩn. Tâm khí bất túc, mạch sẽ nhỏ, yếu, vô lực. Khí đến không đều, mạch luật không chỉnh, loạn nhịp (gọi là Súc, Kết, Đại). - Tâm kỳ hoá - khai khiếu ở lưỡi, ở mặt. (tinh hoa của Tâm thể hiện ở mặt): Sự phân bố huyết mạch trên mặt và lưỡi rất phong phú, vì vậy công năng của Tâm có bình thường hay không sẽ phản ảnh đầy đủ thành màu sắc ở mặt và lưỡi. Khi bình thường thì sắc mặt hồng nhuận và sáng sủa, sắc lưỡi hồng nhạt. Khi Tâm khí bất túc, tuần hoàn không trơn tru thì sắc mặt trắng bợt hoặc xanh tím, không sáng sủa, sắc lưỡi tím xám không tươi; Tâm hoả quá vượng không nói, vì thế mới có câu: "Lưỡi mà mầm của Tâm". - Tâm quan hệ với mồ hôi: Tâm và mồ hôi có quan hệ rất mật thiết, cho nên mới có câu:" Mồ hôi là tân dịch của Tâm". Người bệnh dùng thuốc phát hãn quá liều, hoặc do nguyên nhân nào đó mất nhiều mồ hôi, đều có thể làm tổn hại tới Tâm dương, thậm chí làm xuất hiện những chứng trạng nghiêm trọng như:" Đại hãn, vong dương "(ra nhiều mồ hôi mất thân nhiệt). - Phụ: Tâm bào cũng gọi là Tâm bào lạc (màng ngoài tim) vì ở bên ngoài Tâm. Do Tâm là nội tạng tối trọng yếu, nên ở ngoài phải có một cơ quan bao bọc để bảo vệ nó. Thông thường khi ngoài tà phạm Tâm, nói chung là phạm vào Tâm bào trước. Như bệnh ôn nhiệt, khi sốt cao, mê man, nó nhảm, chính là biểu hiện của nhiệt nhập Tâm bào lạc. Vì vậy Tâm bào chủ yếu là chi bộ phận hoạt động của thần kinh cao cấp. A.b. Sinh lý và bệnh lý của tiểu trường: Công năng của tiểu trường chủ yếu là nhận đồ ăn từ dạ dày chuyển dang, tiếp tục tiêu hoá, phân biệt "trong", "đục". Trong là chỉ một phần đồ ăn đã được tinh hoá (thuỷ cốc chi tinh), từ Tiểu trường đưa xuống Đại trường hoặc chuyển qua Bàng quang. Khi Tiểu trường có bệnh, ngoài ảnh hưởng về công năng tiêu hoá, hấp thụ ra, lại còn xuất hiện tiểu tiện dị thường. Tâm và Tiểu trường thông qua quan hệ kinh lạc cấu thành quan hệ biểu lý. Nếu Tâm hoả vượng thịnh, thấy xuất hiện chứng trạng Tâm phiền, đầu lưỡi đỏ đau, miệng lở loét, nứt, tiểu tiện ít mà đỏ, có khi đái ra máu. Hiện tượng bệnh lý này gọi là Tâm câu nhiệt sang Tiểu trường (nhiệt ở Tâm chuyển sang Tiểu trường). Phần sinh lý, bệnh lý trên đây được Tây y nói là bao quát cả công năng và bệnh tật của Tâm và một phần trong các hệ thần kinh trung khu, thần kinh thực vật. B. CAN VÀ ĐẢM B.a. Sinh lý và bệnh lý tạng can. - Can chủ sơ tiết: Can có tác dụng thăng phát, thâu tiết, làm cho sự vận hành các phủ tạng khác được thông suốt. Nó chủ quan về thư giãn và điều đạt khí cơ phân bố toàn thân. Nếu Can khí sơ tiết, điều đạt thất thường, khí cơ không thư, có thể gây nên bệnh tật. Can khí uất kết thường dễ cáu, sườn ngực đầy tức, đau đầu, kinh nguyệt rối loạn. Nếu Can khí thăng phát thái quá là Can dương thượng cang sẽ thấy đầu váng, đau đầu, đỏ mắt, ù tai, điếc tai. Nếu can dương cang cực mà hoá hoả sinh phong, tức có thể sinh hàng loạt chứng của trúng gió. Can khí thăng phát không đủ, cũng gây ra các chứng váng đầu, mất ngủ, tinh thần hoảng hốt. - Can chủ tăng huyết: Can có công năng chứa giữ huyết dịch và điều tiết huyết lượng. Khi ta ngủ hoặc nghỉ ngơi, bộ phận huyết dịch quay về chứa giữ ở Can, Khi ta hoạt động, Can lại cung cấp huyết dịch cho mọi tổ chức cơ quan, dẫn đi toàn thân. Can tăng huyết, còn có ý nghĩa nữa là đề phòng xuất huyết. Nếu công năng tăng huyết có diễn biến xấu thì gây xuất huyết, thổ huyết, nục huyết (chảy máu cam). - Can khai khiếu ra mắt: Can tàng huyết, mắt nhờ huyết mà thấy. Can có bệnh thường có ảnh hưởng đế tròng mắt. Can hư làm giảm thị lực, quáng gà, mờ mắt. Can hoả thượng viêm thì mắt đỏ. - Can chủ cân, kỳ hoà tại mông: Can chủ quản hoạt động của gân, chi phối hoạt động của bắp thịt và khớp xương trong toàn thân. Gân nhờ vào Can huyết nuôi dưỡng, nếu Can huyết bất túc không nuôi dưỡng được gân sẽ sinh ra đau gân, tê dại, khó co duỗi, co quắp. Nếu nhiệt cực dẫn động Can phong cũng có thể gây nên co giật. "Móng là chỗ thừa của gân". Móng và Can cũng có quan hệ mật thiết. Can huyết đầy đủ thì móng tay hồng nhuận, Can huyết bất túc thì móng tay khô xác hoặc mỏng đi, mềm ra, gọi là "Kỳ hoá tại móng" (biến hoá lạ thầy ở móng). B.b. Sinh lý và bệnh lý của Đảm Đảm là một trong sáu phủ, nhưng lại có công năng khác các tạng phủ khác nên gọi là "kỳ hằng chi phủ". Bệnh của Đảm (mật) chủ yếu biểu hiện ở sườn đau, vàng da, đắng miệng, nôn nước đắng. Can và Đảm thông qua quan hệ kinh lạc cấu thành quan hệ biểu lý, Can và Đảm gần nhau nên khi có bệnh thì cùng ảnh hưởng đến nhau, khi chữa bệnh thì chữa cả Can và Đảm. Trên cơ bản Can và Đảm bao quát công năng của gan mật và một phần hệ thần kinh thực vật, hệ vận động, huyết dịch, thị giác. C. TỲ VÀ VỊ C.a. Sinh lý và bệnh lý của Tỳ: - Tỳ chủ vận hoá: Tỳ chủ tiêu hoá, hấp thụ và vận chuyển đồ ăn. Đồ ăn vào dạ dày sau khi đã sơ bộ tiêu hoá, lại có Tỳ vận hoá thêm một bước, tạo thành chất tinh vi dễ hấp thụ, rồi được chuyển vận đi khắp cơ thể để nuôi dưỡng các tổ chức cơ quan toàn thân. Tỳ ngoài việc vận hoá đồ ăn đã tinh hoá ra, còn vận chuyển thuỷ thấp, cùng với Phế và Thận duy trì mức vừa đủ của chất lỏng trong cơ thể. Khi công năng vận hoá của Tỳ bình thường, tiêu hoá, hấp thụ tốt, Tỳ khí khoẻ, thì khí huyết thịnh vượng, tinh lực dồi dào.Nếu như Tỳ hư thì vận hoá thất thường, khả năng tiêu hoá, hấp thụ (kiện vận) không tốt, sẽ xuất hiện chứng kém ăn, bụng chướng, ỉa lỏng, nhão. Có thể do chất lỏng vận chuyển bị trở ngại mà gây nên thuỷ thấp bị đình trệ, dẫn đến phù thũng hay đàm ẩm (do không sinh huyết tất sinh đàm lỏng hoặc dẻo ở dạ dày, đường ruột). - Tỳ thống huyết: Tỳ có công năng thống nhiếp huyết dịch toàn thân. Nếu Tỳ hư, công năng thông huyết diễn biến xấu cũng làm cho "Huyết bất tùng kinh gây nên các chứng xuất huyết, thổ huyết nục huyết, băng lậu huyết, tiện huyết. Ngoài ra Tỳ còn có quan hệ sinh huyết rất mật thiết. Tỳ hư làm cho công năng sinh hoá huyết dịch giảm thấp, đưa đến bần huyết (thiếu máu, nghèo máu). Tỳ chủ tư chi, co nhục, khai khiếu ra mồm, kỳ hoá ở môi: Tỳ mà vận hoá bình thường thuỷ cốc tinh vi nuôi dưỡng toàn thân thì sức ăn tăng tiến, cơ bắp đầy đặn khoẻ mạnh, tay chân, cứng cáp, mồm miệng hồng tươi. Tỳ khí hư yếu, vận hoá thất thường, thì sức ăn kém, cơ bắp gầy mòn, chân tay mềm yếu, môi trắng nhợt hoặc vàng, khô khan. C.b. Sinh lý và bệnh lý của vị: Công năng chủ yếu của Vị là chứa nạp thuỷ cốc, nghiền ngấu đồ ăn, nên gọi: " Vị là thuỷ cốc nghiền ngấu đồ ăn, nên gọi: "Vị là thuỷ cốc chi hải". Vị có bệnh thì xuất hiện chứng bụng trên đầy tức, đau đớn, ăn uống giảm, quặn bụng buồn nôn. Tỳ với Vị thông qua quan hệ kinh lạc mà cấu thành quan hệ biểu lý. Vi chủ nạp, Tỳ chủ vận hoá, phối hợp với nhau thành công năng sinh lý tiêu hơi, hấp thụ, vận chuyển dinh dưỡng. Tác dụng của Tỳ,Vị trong cơ thể con người chiếm địa vị trọng yếu, cho nên trên lâm sàng có câu nói : " Có Vị khí thì sống, không Vị khí thì chết" và câu "Tỳ, Vị là gốc của hậu chiến". Như­ng Tỳ, Vị lại có những đặc điểm khác nhau : Tỳ chủ thăng, ư­a táo, ghét thấp. Vị chủ giáng, ­ưa thấp, ghét táo, cả hai đều tương phản tương thành. Vì khí giáng, đồ đa mới đi xuống, tiện cho việc tiêu hoá Tỳ khí thăng, thuỷ cốc tinh vi mới có thể đi đến Phế, lại đ­a rải khắp toàn thân, đến các tạng phủ. Nếu Vị khí không giáng mà lại ngư­ợc lên, sẽ gây ra quận bụng, nôn mửa, ợ hơi, nấc và đau dạ dày. Tỳ khí không thăng, mà lại hâm xuống (trung khí hạ hãm) thì xuất hiện hụt hơi, nói yếu, ỉa chảy kéo dài, lòi dom, sa dạ dày, sa dạ con, hoặc sa các tạng phủ khác. Tỳ thuộc âm, bản thân rất dễ sinh thấp,Tỳ không vận khoẻ, thuỷ thấp đình ở trong, lại cũng rất dễ bi tà thấp xâm phạm. Nếu Tỳ bị ngoại thấp xâm phạm thì thấy phát sốt, nặng đầu, đau mình, tay chân rã rời, mệt mỏi, bụng ch­ướng khó chịu, rêu lư­ỡi trắng dầy, mạch nhu hoãn, khi chữa nên ôn tỳ, táo thấp. Vị thuộc d­ương, nói chung bệnh cửa Vị là Vị nhiệt, Vị hoả làm xuất hiện miệng khô, khát, kén ăn hoặc răng đau, lưỡi răng chảy máu, thổ huyết, nục huyết. Chữa nên thanh nhiệt, giáng hoả. Thẹo những điều nói về vị thì Đông, Tây y đều nói giống nhau,nh­ưng Đông y nói về Tỳ bao gồm công năng và bệnh tật thuộc tiêu hoá, hấp thụ, đại tạ (thay thế vật chất), ổn định thể dịch và một phần tuần hoàn huyết dịch so với bài giảng Tây y thì thật khác xa. D. PHẾ VÀ ĐẠI TRƯỜNG D.a. Sinh lý và bệnh lý của phế - Phế chủ khí: Phế giữ hô hấp, tiến hành thay đổi khí trong cơ thể, duy trì công năng hoạt động sống của con người. Mặt khác, Phế hướng về trăm mạch đưa thuỷ cốc tinh vi phân bổ toàn thân. Ngoài ra, Đông y cho rằng Phế chủ khí cả người, khí của lục phủ, ngũ tạng thịnh suy đều có quan hệ mật thiết với Phế. Công năng của Phế diễn biến xấu sẽ gây nên bệnh tật chủ yếu ở đường hô hấp: ho hen, mệt nhọc, tiếng nói yếu nhỏ, hụt hơi. - Phế chủ túc giáng, thông điều thuỷ đạo: Phế khí lấy thanh túc hạ giáng làm thuận, nếu Phế khí ngược lên sẽ phát sinh chứng ho hen. Sự vận hành chất lỏng trong người và bài tiết chẳng những cần sự vận hoá, chuyển đưa của Tỳ, còn cần sự túc giáng của Phế khí mới có thể thông điều thuỷ đạo mà chuyển đến Bàng quang. Nếu như Phế mất túc giảng cùng ảnh hưởng đến việc đại tạ *của thuỷ dịch, dẫn đến thuỷ thấp đình lưu, sinh ra khó đái và phù thũng. Do đó có câu: "Phế là hiện thượng nguồn của thuỷ". Phế khí không túc giảng được có khi quan hệ với Phế khí bế trở (Phế khí vướng tắc). Vì thế một một số chứng xuyễn và phù thũng thường phối hợp dùng thuốc khai phế khí như Ma hoàng, Tế tân, Khổ Hạnh nhân để chữa. - Phế chủ bì mao: Phế và da dẻ cơ biểu có quan hệ mật thiết. Phế, Vệ khí đầu đủ thì co biểu kín chắc, da dẻ tươi sáng, sức chống đỡ của cơ thể mạnh mẽ, ngoại tà không dễ xâm phạm được. Khí của Phế, Vệ không vững, lỗ chân lông trống trải, dễ bị ngoại tà xâm phạm, lại sinh ra mồ hôi và mồ hôi trộm. - Phế khai khiếu ở mũi: Mũi và Phế thông nhau, mũo là cửa của hệ hô hấp. Khi Phế có bệnh thường sinh tắc mũi, chảy nước mũi, khó thở, có khi cánh mũi phập phồng. - Phế có quan hệ tiếng nói: Tiếng nói phát sinh do tác dụng của Phế khí. Phế khí đủ thì tiếng nói vang, trong. Phế khí hư thì tiếng nói thấp, đục, nhỏ. Phong hàn phạm Phế, Phế khí vượng tắc thì tiếng nói như câm. Bệnh lao do Phế tà làm tổn hại, hoặc do Phế khí tiêu hao quá mức cũng dẫn đến mất tiếng. D.b. Sinh lý và bệnh lý của Đại trường: Công năng chủ yếu của Đại trường là chuyển tống cặn bã, bài tiết phân. Đại trường có bệnh gây ra: táo bón, bí ỉa, đau bụng ỉa chảy, hoặc lỵ, máu mủ. Phế và Đại trường thông qua kinh lạc cấu thành quan hệ biểu lý. Phế khí túc giáng thì công năng của Đại trường bình thường, đại tiện dễ dàng; nếu đại tiện tích trệ thì cũng ảnh hưởng ngược lại sự túc giáng của Phế khí. Khi trị liệu trên lâm sàng, có khi chữa bệnh của Phế. Như chữa bệnh bí ỉa, ngoài việc dùng thuốc thông tiện ra, còn dùng cả thuốc nhuận Phế hoặc giáng Phế càng tốt. Có một số chứng thực nhiệt ở Phế, ngoài việc thanh Phế, còn cần thông đại tiện. Kết hợp cả hai việc này thường thu được kết quả rất tốt. Theo sinh lý và bệnh lý kể trên, về cơ bản Tây và Đông y đều giảng giống nhau. Nhưng Đông y giảng về Phế, ngoài công năng về hô hấp, lại bao quát một số bộ phận tuần hoàn huyết dịch, trao đổi chất lỏng và công năng điều thân nhiệt. Đ. THẬN VÀ BÀNG QUANG D.a. Sinh lý và bệnh lý của thận: - Thận chủ tàng tinh: Công năng của Thận là tàng tinh. Có thể chưa làm hai loại: chứa "Tinh" sinh dục, cũng là chủ quản việc sinh sản của con người. Mặt khác, còn chứa tinh của lục phủ, ngũ tạng, cũng là chủ quản việc sinh trưởng của con người, bao gồm sự phát dục và các hoạt động trọng yếu khác. Trên lâm sàng, số lớn bệnh Thận là chứng hư. Bệnh ở hệ sinh dục và có một số bệnh ở hệ nội tiết có thể dùng phép bổ Thận mà chữa. - Thận chủ thuỷ: Thận là cơ quan trọng yếu để điều tiết và thay thế nước trong cơ thể, cho nên gọi Thận là "thuỷ tạng". Thận có bệnh, điều tiết nước không bình thường, làm khó đái, thuỷ dịch đình lưu, phù toàn thân, hoặc đái không ngừng, uống nhiều, đái nhiều, đái són, đái dầm. - Thận chủ xương, sinh tuỷ, thông về não: Thận tàng tinh, tinh sinh tuỷ. Thận và não có quan hệ. Thận tinh đầy đủ thì xương, tuỷ, não đều khoẻ mạnh, chân tay nhanh nhẹn, có sức, hành động linh lợi, tinh lực dồi dào, tai thông, mắt sáng. Thận tinh không đủ, thường sinh ra động tác chập chạp, xương mềm, sức yếu, thiếu máu hoặc choáng váng, hay quyên, cũng như trẻ em bị chứng trí lực phát triển châm. Ngoài ra, răng là chỗ thừa của xương, nếu Thận khí hư suy thì răng lợi dễ bị lỏng lẻo và rụng. - Thận chủ mệnh môn hoả: Thận là thuỷ tạng, nhưng lại chứa mệnh môn hoả (Thận dương là lực lượng chủ yếu duy trì sinh mệnh, có tên mệnh môn hoả). Thận hoả và Thận thuỳ (thận tinh). Một âm, một dương, cùng nhau duy trì sinh dục và sinh trưởng, phát dục, cũng như công năng của các tạng phủ. Mệnh môn hoả suy, dẫn đến xuất tinh sớm, liệt dương; không đủ sức sưởi ấm Tỳ gây ra bệnh ỉa chảy mãn tính. Mệnh môn hoả vượng sẽ xuất hiện mộng tinh, di tinh, tình dục tăng tiến, bứt rứt. - Thận chủ nạp khí: Hô hấp tuy do Phế chủ quản nhưng tất nhiên cần sự hiệp đồng của Thận. Thận có tác dụng hỗ trợ Phế hít khí, giáng khí gọi là "nạp khí". Nếu Thận không nạp khí sẽ sinh ra hư xuyễn, ngắn hơi, Đặc điểm của loại hư xuyễn này là thở nhiều, hít ít. Trị liệu lâm sàng cần theo cách bổ Thận. - Thận khai khiếu ở tai (phía trên), ở nhị âm (phía dưới): Tai và Thận liên quan với nhau, vì là khiếu trên của Thận, cho nên Thận khí sung túc thì tai nghe được bình thường, Thận khí hư thì tai ù, tai điếc. Nhị âm là lỗ đít và lỗ đái, là khiếu dưới của Thận, cho nên sự bài tiết của Thận có liên quan đến đái, ỉa. Nếu Thận khí hư sẽ đưa đến đái không cầm hoặc đái són không dứt. Thận âm bất túc sẽ đưa đến bí ỉa. Mệnh môn hoả suy gây nên ỉa chảy lúc sáng sớm. - Thận kỳ hoả tai tóc: Lông tóc rơi rụng và sinh trưởng thường phản ảnh sự thịnh, suy của Thận khí. Thận khí thịnh vượng thì lông tóc tốt dày và đen bóng. Thận khí suy thì lông tóc thưa, rụng hoặc bạc mà khô xác. Đ.b. Sinh lý và bệnh lý của bàng quang Công năng chủ yếu của Bàng quang là chưa giữ và bài tiết nước tiểu. Nếu Bàng quang có bệnh sinh ra đái són, đái vội hoặc khi dứt bãi đái thấy đau. Thận và Bàng quang thông qua quan hệ kinh lạc mà cấu thành quan hệ biểu lý. Công năng bài tiết của Bàng quang mất bình thường có khi quan hệ tới bệnh Thận. Như Thận hư không cố nhiếp, cũng xuất hiện chứng đái không cầm hoặc đái dầm. Thận hư, khí hoá không kịp cũng gây ra bí đái hoặc đái khó. Theo sinh lý, bệnh lý kể trên, Đông y giảng về Thận, cơ bản bao quát công năng và bệnh tật ở hệ sinh dục, tiết niệu, bộ phận tạo máu, nội tiết và công năng của hệ thần kinh, khác với bài giảng Tây y còn Bàng quang trong bài giảng Đông, Tây y đều giống nhau. E. TAM TIÊU Tam tiêu là một trong lục phủ, gồm có Thượng tiêu, Trung tiêu và Hạ tiêu. Hình thái và công năng của Tam tiêu tới nay chưa có lý thuyết ổn định. Đại đa số cho rằng Thượng tiêu là Tâm Phế, tương đương với công năng tạng khí ở lồng ngực. Trung tiêu chỉ Tỳ, Vị tương đương với công năng tạng khí ở bụng trên. Hạ tiêu chỉ Can, Thận, Bàng quang, Đại trường, Tiểu trường, tương đương với công năng tạng k hí ở bụng dưới. Theo tác dụng sinh lý mà nói, Thượng tiêu như "sương", chỉ tác dụng của Tâm, Phế đối với việc đưa rải chất dinh dưỡng. Trung tiêu như "giọt nước", chỉ tác dụng vận hoá của Tỳ, Vị, Hạ tiêu như "cống ranh", chỉ tác dụng bài tiết của Thận và Bàng quang. Lý thuyết Tam tiêu biện chứng trong học thuyết ôn bệnh đã dùng Tam tiêu làm cương lĩnh để biệt chứng phân loại bệnh và luận trị. So với ý nghĩa kể trên có chỗ khác nhau. Nói tóm lại, công năng của Tam tiêu là tổng hợp công năng sinh lý của mấy tạng phủ trong lồng ngực, ổ bụng. Bệnh biến của Tam tiêu xuất hiện phần lớn có liên quan với công năng chuyển tống chất lỏng, nuôi dưỡng và bài tiết. G. NỮ TỬ BÀO Nữ tử bào gồm dạ con và phần phụ. Công năng chủ về chửa đẻ và kinh nguyệt. Nữ tử bào, Thận và Xung, Nhâm mạch có quan hệ rất mật thiết, cả 3 đều cùng giữ kinh nguyệt, chửa đẻ, sinh dục được bình thường. Thận tinh đầy đủ, Xung, Nhâm mạch thịnh thì kinh nguyệt, sinh dục bình thường. Thận tinh hao tổn, Xung nhâm mạch hư thì kinh nguyệt không đều, thậm chí không chửa đẻ. 2. QUAN HỆ GIỮA NGŨ TẠNG VỚI NHAU Quan hệ giữa tạng với tạng, giữa phủ với phủ, giữa tạng với phủ mật thiết khác thường. Có một số mặt có thể bàn tới. Hiện lâm sàng thường thấy quan hệ giữa tạng và tạng phân ra như sau: - Tâm và phế: Tâm chủ huyết, Phế chủ khí Tâm Phế giáp nhau cũng giữ tuần hoàn của huyết dịch. Tâm huyết đủ thì Phế khí dồi dào. Phế khí dồi dào thì Tâm huyết có máu chảy đều. Ngược lại, Phế khí bất túc cùng ảnh hưởng đến tuần hoàn huyết dịch. Công năng của Tâm không tốt có ảnh hưởng đến hô hấp. - Tâm và Thận: Tâm ở thượng tiêu thuộc hoả Thận ở hạ tiêu thuộc thuỷ. Trong tình huống bình thường cả hai cùng quan hệ tương hỗ, giữ gìn điều hoà, hiệp đồng (Tâm Thận tương giao, thuỷ hoá tương tế). Nếu phá vỡ quan hệ bình thường đó, sẽ xuất hiện Tâm phiền, mất ngủ, đầu váng tai ù, lưng gối mềm mỏi, gọi là chứng 'Tâm Tận bất giao". - Tâm và Can: Tâm chủ huyết mạch toàn thân. Can có công năng chữa giữ và điều tiết huyết dịch. Cả hai có quan hệ mật thiết. Nếu Tâm khí bất túc làm cho huyết hao Can hư, xuất hiện chứng "Huyết bất dương cân", sẽ thấy gân, xương đau buốt, co quắp, co giật. - Tâm và Tỳ: Tỳ chủ vận hoá, rất cần sự nuôi dưỡng của Tâm huyết và sự thôi động của Tâm dương, công năng của Tâm cũng cần Tỳ phun tưới thuỷ cốc tinh vi để hoạt động. Thứ nữa là Tâm chủ vận hành huyết dịch. Tỳ có công năng thống nhiếp huyết dịch. Lam cho Tâm, Tỳ có quan hệ mật thiết. Lâm sàng thường thấy có chứng "Tâm Tỳ lưỡng hư" biểu hiện là tim thổn thức, hay quyên, mất ngủ, sắc mặt vàng yếu, ăn ít, ỉa phân nát. - Can và Tỳ: Can khí quá vượng hoặc Tỳ khí quá he đều dễ xuất hiện chứng "Can mộc thừa Tỳ" (Can Tỳ bất hoà) biểu hiện sườn đau, đau dạ dày, đau bụng. - Can và Phế: Bình thường thì Phế khắc Can. Nhưng khi có bệnh thì Can phản khắc Phế. Ví dụ: Phế vốn hư không chế được Can, do đó mà Can khí thượng nghịch làm cho Phế khí túc giáng bị vướng, sẽ thấy ngực cách chướng đầy, không hư. Lại như Can hoả quá thịnh thì hun đốt Phế, gây ra dễ cáu bẳn, đau sườn ngực, ho khan hoặc ho lẫn đờm với máu gọi là "Mộc hoà chế kim" (tương vũ). - Can và Thận: Can và Thận cơ quan hệ mật thiết. Trong Đông y có câu "Can Thận đồng nguyên". Can nhở Thận thuỷ (Thận âm) tư dưỡng lại, Thận thuỷ bất túc, âm hư thì không liềm được dương sẽ gây ra "Can dương thượng cang" xuất hiện chứng đau đầu, cao huyết áp. - Tỳ và Phế: Phế khí nhờ Tỳ vận hoá thuỷ cốc tinh vi nuôi dưỡng trở lại. Trên lâm sàng đối với bệnh Phế khí hư, có thể dùng phương pháp bổ Tỳ, ích Phế để chữa chạy. - Tỳ và Thận: Vận hoá của Tỳ nhờ Mệnh môn hoả của Thận giúp đỡ, cho nên Mệnh môn hoả bất túc, gây ra công năng của Tỳ giảm, xuất hiện chứng ỉa chảy. Ngoài ra Tỳ còn có thể chế Thận thuỷ, nếu Tỳ hư, công năng vận hoá giảm mà k hông chế được thuỷ, làm cho Thận thuỷ nhiễu loạn, xuất hiện phủ thũng. - Phế và Thận: Phế chủ khí, Thận chủ nạp khí, Thận cũng giáng, Phế khí túc giáng. Nếu Thận dương hư, không thể nạp khí, thì thấy xuyễn súc. Trên lâm sàng, do thận hư mà đưa đến hen xuyễn cần theo cách bổ thận mà chữa. Tóm tắt: Theo hệ thống giải phẫu Tây Y Học thuyết tạng phủ thực chất là giải phẫu sinh lý và bệnh lý trong Đông y, là cơ sở biện chứng luận trị trên lâm sàng, khi chúng ta học tập cần coi là tự điển, cẩm nang. Còn như đối với việc giải công năng tạng phủ theo hệ thống giải phẫu sinh lý của Tây y quy nạp như sau: -          Về mặt tiêu hoá, hấp thụ: Vị chủ thu nạp, Tỳ chủ vận hoá, Tiểu trường phân biệt trong đục, Đại trường chuyển thải cặn bã, lại có sự giúp đỡ của Can sơ tiết, Mệnh môn hoả giúp đỡ. -          Về mặt hoạt động hô hấp: Phế giữ hô hấp, chủ thay đổi khí thể, Thận chủ nạp khí, giúp đỡ công năng túc giáng của Phế. -          Về mặt tuần hoàn huyết dịch: Tâm chủ huyết mạch, là động lực của tuần hoàn. Phế hướng về trăm mạch, thêm vào tuần hoàn huyết dịch. Can tàng huyết, công năng điều tiết huyết lượng. Tỳ thống huyết, làm cho huyết dịch tuần hoàn trong mạch mà không tràn ra ngoài. -          Về mặt công năng tạo huyết: Tỳ, Vị là gốc của hậu thiên, tạo huyết cũng nhờ Thận ôn dưỡng. -          Về mặt đào thải nước: Tỳ chủ vận hoá thuỷ thấp, Phế chủ thông điều thuỷ đạo, Thận chủ bài tiết của thuỷ, Tam tiêu chủ khí hoá, Bàng quang chủ chứa nước tiểu và bài tiết nước tiểu. -          Công năng thần kinh: Một phần công năng của Tâm tương đương với thần kinh đại não, là trung tâm của hoạt động tình chí, tư duy. Cũng như các tạng đều gồm có hoạt động thần kinh tinh thần. -          Công năng vận động: Thận chủ xương, làm cho vận động đều đặn, động tác nhanh nhẹn, tinh xảo. Can chủ gân, co duỗi các khớp. Tỳ chủ tứ chi, quản cơ bắp toàn thân. -          Công năng nội tiết và sinh dục toàn thân: Có quan hệ với Thận, Can, Nữ tử bào và Xung mạch, Nhâm mạch.